Een stad die al langer op onze wenslijst staat om te bezoeken. Telkens als we in de buurt van Split waren gingen we wel naar Mostar, maar Sarajevo is nog echt wel twee uur verder reizen. Nu zijn we er, en wel op camping Sarajevo. De plekken op het gras zijn niet beschikbaar, want er komt vandaag nog een Duitse groep met 4x4 campertrucks. Eerst balen we, maar nu hebben we een plekje aan het water, naast de bomen en druiven. Met 30+ graden is dat wel heel lekker. Ook voor Misty, zij heeft het warm met dit weer.
Sarajevo is de hoofdstad van Bosnie en Herzegovina en het heeft net als Mostar in de Bosnische oorlog van de jaren negentig zwaar te verduren gehad. Op een gegeven moment was de stad zelfs helemaal omsingelt en kon er bijna niemand in of uit. Dus ook geen goederen, eten of medicijnen.
Inmiddels zijn we dertig jaar verder en is de stad weer zo goed als opgebouwd. Echter wie goed kijkt, omhoog kijkt, buiten het centrum kijkt ziet nog echt wel de kogelgaten. Morgen gaan we naar het centrum, maar eerst gaan we naar?
De Olympische Bobsleebaan van de OS 1984 in Sarajevo
Wie weet nog hoeveel medailles we toen gewonnen hebben bij het schaatsen? Geen één! Deze spelen werden opgeeist door de schaatsers uit het oostblok.
Wel was de vlaggendrager bij de openingsceremonie, mijn oud-collega, Hilbert van der Duim. Yvonne van Gennip, die in 1988 buitengewoon presteerde, mocht de vlag dragen bij de sluiting.
De bobsleebaan heeft het ook flink te verduren gehad tijdens de oorlog. Hij werd gebruikt door de Bosnische Serviers als artilleriepost. Pas in 2014 is men begonnen met kleine restoratie werkzaamheden, welke bestonden uit het verwijderen van gras, graffiti en het aanbrengen van een beschermende laag. Ondanks dat zie je nog de vele kogelgaten aan de buitenkant van de track.
De binnenkant? Daar kan je overheen lopen. Echt leuk om te doen, maar je moet dus eerst wel een stuk klimmen om daarna naar beneden te kunnen lopen.
Op de grote stukken zit nu echt mooie graffiti. Ik hou daar wel van en heb mooie foto’s kunnen maken. Rudolf is helemaal naar boven gelopen, ik niet. Achteraf bleek dit nog maar één bocht verder te zijn. Bijzonder om door zo’n baan te lopen, dan krijg je mee hoe smal het is en hoe hoog de bochten zijn gemaakt zodat de slee er niet uitvliegt. Leuke ervaring.
Hoe kom je er? Je kan met een kabelbaan vanuit de stad omhoog naar de baan, maar je kan ook met de auto omhoog rijden. Dat laatste hebben wij gedaan.
Tunnel of Hope
De Bosnische Serviers hadden op een gegeven moment Sarajevo goed omsingeld. Er kwam (bijna) niks meer binnen en er ging niks meer uit. Het lukte ze niet om de stad in te nemen. De Boschnische soldaten zagen ze al van ver aankomen en stopten ze al voordat ze de stad binnen konden komen.
Om toch eten, medicijnen, artillerie de stad in te krijgen moest een bijna onmogelijke route gevolgd worden. Namelijk een overtocht over het vliegveld van Sarajevo, langs Servische snipers. Velen hebben hier de dood gevonden. Er moest een andere oplossing gevonden worden.
Deze werd gevonden in een tunnel. De tunnel op Hope.
In 1993 zijn ze hiermee begonnen te graven vanuit een huis van de familie Kolar. Het duurde drie maanden met 400 mensen om dit te klaren. Eerst illegaal en daarna met toestemming van de burgemeester van Sarajevo, wat betekende dat er ook meer manschappen beschikbaar kwamen. Op 30 juli 1993 konden twee mensen elkaar de hand schudden, het midden was bereikt.
Vanaf dat moment konden mensen en goederen door de 800 meter lange tunnel. Eerst moest alles gedragen worden, later kwam er een soort van spoorlijntje waarop de goederen op trolleys vervoerd konden worden. Ook had de tunnel last van water en kon hierdoor twee keer niet gebruikt worden. Na aanschaf van grotere pompen werd ook dat probleem verholpen.
In het museum kan je goed op video zien hoe dat eraan toe ging. Er is 25 meter originele tunnel bewaard gebleven en 200 meter is gereconstrueerd. Ik moest wel even nadenken voordat ik die 200 meter in ging. Ik ben niet zo’n held met tunnels.
Hij is maar 1.60 hoog, dus ik en ook Rudolf moesten bukken. Ik moet er niet aan denken dat je dan ook nog goederen bij je draagt. Aan de andere kant kan je veel als je in het nauw zit, helemaal als je die goederen zo hard nodig hebt. Chapeau hoe ze dit gedaan hebben en hoeveel mensenlevens ze hiermee hebben kunnen redden.
Sarajevo – het oude centrum
Het eerste wat we zien als we de parkeergarage uitkomen is het stadhuis en de oude bibliotheek (die er uiteindelijk niet is). Het stadhuis is helemaal vernieuwd, de stad wordt weer opgebouwd, maar is nog lang niet af. Het stadhuis ziet er van binnen én buiten prachtig uit. Binnen is ook een hele tentoonstelling over de rechtspraak na de oorlog. De ruimte van het tribunaal in Den Haag is nagebouwd en je ziet ook foto’s van de rechtspraak van toen.
Op de bovenverdiepingen zijn er tentoonstellingen van de hedendaagse kunst. Verder is ook de auto en de kleding van Oostenrijkse troonopvolger van het keizerlijke rijk Franz Ferdinand te zien. Hij werd vermoord in Sarajevo bij de Latijnse Brug en dit wordt als start van de eerste wereldoorlog gezien.
Vanaf het stadhuis lopen we via het koperstraatje naar de bazaar. In het koperstraatje kan je van alles kopen van koper. Er wordt nog met de hand gewerkt in de diverse ateliers, wat mooi is om te zien.
De bazaar is ruimer opgezet dan we gezien hebben in Albanië, maar is daardoor qua sfeer opener en gezellig. Op diverse plekken zijn er terrasjes, wordt er thee gedronken en er wordt niet bij elke winkel gevraagd of je naar binnen wil komen. Mijn moeder heeft ook nog zo’n koperen koffiesetje, gekocht in Mostar in 1970. Het wordt nog steeds verkocht én gebruikt!
Deze bazaar is dus heerlijk om rond te lopen. De grootste en oudste moskee van Bosnië en Herzegovina is er ook in Sarajevo, maar deze mogen we niet in vanwege de korte broek. Overigens was hij ook dicht.
Aan het einde van de bazaar staat er een tekst op de grond ‘Sarajevo meeting of cultures’, de grens tussen west en oost. We zien een ‘oosters’ stel hier druk foto’s maken. Ik trek de stoute schoenen aan en vraag of we een selfie kunnen maken. Aangezien wij samen ook verschillende culturen zijn. Ze snappen het niet helemaal, een paar keer wijs ik naar de tekst op de vloer ‘meeting of cultures’. Dan gaan ze akkoord, ze komen uit Taiwan en wij uit Nederland. Als dat geen ‘Oost meets West’ is en ‘meeting of cultures’ dan weet ik het niet meer. Ik geloof dat wij de meeste lol hadden, maar ja ik begrijp hun cultuur ook niet dus het kan aan mij liggen haha.
Als we bij de katholieke kathedraal zijn, zien we de eerste Rozen van Sarajevo. (De kathedraal mochten we trouwens ook niet in vanwege de korte broek – het Vaticaan is minder streng!)
De rode vlekken die je op de grond of op de muur tegenkomt zijn er niet zomaar, het zijn de ‘Rozen van Sarajevo’. Op deze plek is er iemand omgekomen door een inslag. Door de hele stad kom je ze tegen, wat niet zo gek is als je weet dat Sarajevo helemaal omsingelt was door de Serviers en scherpschutters. In het Galerija museum 11-07-1995 lees je er meer over, maar ook over de gebeurtenissen in Srebrenica. Dit museum is minder geschikt voor kinderen of gevoelige mensen. De foto’s zijn erg confronterend, en de videobeelden ook.
Het museum ligt vlakbij de Kathedraal en via een lift bereik je de derde verdieping van het gebouw. Er hangen veel foto’s, zeer confronterende foto’s. Over de oorlog, van mensen, van doden, massagraven, en ze hangen er in groot formaat. Dit maakt dat het hard binnenkomt. Het meeste indruk heeft toch wel de Srebrenica video gemaakt. Eerst stonden we te kijken, toen gingen we zitten en voor we het wisten waren we een half uur verder en helemaal stil en stom geslagen.
In de jaren negentig, ja het is nog maar 30 jaar geleden, studeerden wij terwijl ze hier vochten voor hun leven. Heel erg moeilijk om te bevatten.
Zelfs als je buitenkomt, de kogelgaten en rode rozen weer ziet, weet je dat het echt is en dat je een oorlog niet wil meemaken. Onvoorstelbaar wat mensen elkaar aan kunnen doen.
Om toch luchtig af te sluiten gaan we naar het Olympische Museum over Sarajevo 1984. Wij vinden het leuk om dit soort musea te bezoeken. Zo hebben we het museum in Lillehammer, Oslo en Albertville bezocht. Dus nu ook Sarajevo.
Al eerder schreef ik dat we geen schaatsmedailles hebben gewonnen helaas. Als je in het museum de uitslagen zien van het schaatsen, waren dit bij de dames alleen maar de DDR en USR landen. Bij de heren stond er nog een Canadees en een Zweed tussen. Hoe anders is het nu bij het schaatsen.
Wat zie je in het museum? De jas van voorziter Samaranch die toen zijn eerste spelen als voorzitter beleefde. Heel veel foto’s, videomateriaal, de speciale postzegelcollectie, een bobslee, de kleding van Joegoslavië, de kleding van de opening, boeken e.t.c. Ook de jeugdspelen van 2019 is tentoongesteld in dit museum. Allemaal bijzonder om te zien en niet geheel onbelangrijk met airco! Want wat was het warm in de stad.
Gelukkig troffen we de fruitmarkt en hebben lekkere aardbeien gekocht voor onderweg en natuurlijk ook een döner broodje mocht niet ontbreken.
Sarajevo is echt een leuke stad voor een stedentrip. We hebben nog lang niet alles gezien, zeker de moeite waar om terug te komen.
Olympische skischans van Olympische Spelen 1984
De Igman Olympische Skischans is de schans van de Olympische Spelen uit 1984 op de berg van Igman. Het heeft een grote en kleine schans. Tijdens de oorlog werd er in deze heuvels veel gevochten en het is sindsdien niet meer gebruikt.
Vanaf de camping is het ongeveer 20 minuten rijden de bergen in. Door een prachtige groene omgeving rijden we naar boven. Ik snap wel waarom dit hier werd gebouwd, de omgeving is prachtig. Ook de skipistes waren hier én ze zijn er nog steeds. In de winter wordt hier veel geskied. Dit wordt allemaal weer opgebouwd.
In 1984 was het nog even spannend of er geskied kon worden. De dag voor aanvang van de spelen lag er nog geen vlokje sneeuw op de berg. Als een wonder viel er die nacht ineens een veel sneeuw. Het leger was nodig om de weg vrij te maken.
Je kan de auto beneden parkeren en overdag (09:00-17:00) kan je met een stoeltjeslift helemaal naar boven toe. Het ziet er niet uit als een supersonische stoeltjeslift zoals in de Alpen, maar het is zeker nieuw (of tweedehands). Wij rijden met de auto halverwege omhoog. Je kan dan nog helemaal omhoog wandelen / klimmen. Bergschoenen aan is dan wel handig. We komen een heel stuk, maar gaan niet helemaal naar boven. Het uitzicht is prachtig en het lukt om mooie foto’s te maken.
Ook het erepodium is nog aanwezig. Wel gerestaureerd, want de kogelgaten zijn niet meer zichtbaar. Behalve als je dichtbij staat, dan zie je wat hier gebeurd is. Tijdens de oorlog is het gebruikt als executieplaats.
Op internet kan je zien dat het podium door de jaren heen diverse kleuren heeft gehad. Deze keer was hij helemaal grijs met witte letters. Er zijn ook foto’s dat het podium geel of oranje is, het zal dus wel regelmatig bijwerkt worden. Op elke plek maken we vaak een selfie, op deze plek maar even niet. Het lijkt ons ongepast om een leuke selfie te maken, terwijl hier mensen doodgeschoten zijn. Voelde niet goed.
Een paar kilometer verder ligt ook nog een verlaten hotel. Dit werd ook gebruikt in 1984. Negen jaar na de Spelen was alles kapot. De complete Olympische infrastructuur werd verwoest.
Van het hotel zijn alleen de buitenmuren nog overeind. Alles is gestript en weggehaald. Het is ook als gevangenis gebruikt tijdens de oorlog. De structuur / architectuur van het gebouw vind ik wel bijzonder. Het hangt schuin over, waardoor het lijkt alsof het scheef is. Wie weet komt er nog iemand om het te restaureren en weer op te bouwen. De ligging en de natuur is prachtig!
Ervaringen in Bosnië en Herzegovina
Na de oorlog werd Bosnië -Herzegovina in deelrepublieken/ gemeentes verdeeld. Een deel valt onder de federatie van Bosnië en Herzegovina en een deel valt onder de republiek Srpska. Je bent dan niet in Servië, maar in dat gebied wonen de meeste Serviërs en hebben de Bosniërs het niet voor het zeggen.
De republiek Srpska ziet zichzelf het liefst als zelfstandige republiek, maar de internationale gemeenschap zal hier niet mee akkoord gaan. Het Dayton akkoord uit 1995 biedt deze mogelijkheid niet. Het levert in het land wel af en toe wat onrust op, wat corruptie en politieke strijd.
Als je een gebied van Srpska inrijdt staan er grote borden die dat duidelijk maken. Daarnaast hangen er dan ook heel veel Servische vlaggen. Als je een Bosnisch gebied inrijdt zie je dit niet, er staat geen groot bord en er hangen niet provocatief vlaggen.
Soms is op de wegenborden de Latijnse naam zwart gemaakt en soms de Cyrillische naam, afhankelijk van welk gebied je bent.
Overal waar wij gereden hebben en/of verbleven hebben we kogelgaten in de huizen gezien. Soms klein, maar vaak vooral veel. Toch zijn we er niet aan gewend geraakt, het blijft verbazend om te zien. Vooral omdat je het overal ziet. Wat een slagveld moet dit geweest zijn.
Soms was de voorkant van het huis opnieuw gepleisterd, maar de achterkant laat dan een heel ander beeld zien. Ook worden er huizen gebouwd naast verwoestte huizen, of worden verwoestte huizen weer opgebouwd. Je ziet dan dat de onderkant redelijk af is, maar de 1e en 2e verdieping bestaan uit gewoon bruine bouw/bakstenen. De ramen zitten er dan al wel in en dat betekent dat je er in kan wonen. De buitenkant afpleisteren komt later wel.
Je ziet ook heel veel herdenkingsmonumenten en begraafplaatsen met witte herdenking stenen. Dat dit er veel zijn kan ook niet anders.
De mensen zelf zijn heel gastvrij, ze helpen je bij vragen en vertellen soms uit zichzelf iets over de cultuur.
De natuur is prachtig groen, zoveel oeroude bomen, zoveel heuvels en bergen die allemaal nog in originele staat zijn. Je ziet duidelijk waar de natuur verwoest is, bijvoorbeeld onderweg van Bosnië naar Kroatië. Daar zie je hele stukken bos wat weg is.
Die natuur is niet begaanbaar er zijn af en toe wegen, maar veelal zijn de wegen in de buurt van dorpjes en gehuchten. Oja, de dieselprijs? €1,20 :-).
De wegen zijn overigens goed begaanbaar. We hebben ze veel slechter gehad in Albanië. En het land is groot, zo groot dat we veel te weinig hebben gezien. Natuurlijk hadden we de keus om langer te blijven, maar voor nu staan er ook nog andere wensen op de planning.
Bosnië kan ik iedereen aanraden. Sarajevo kan je zeker twee, drie dagen bezoeken voordat je een groot deel hebt gezien. Ik verwacht dat wij zeker terugkomen, maar voor nu tot ziens Bosnië en Herzegovina en op naar Kroatië.
Warme groet uit Karlovac Kroatië.
Commentaires